İMKB yani Borsa İstanbul Nedir?
Borsa İstanbul’un kuruluşu Osmanlı İmparatorluğuna kadar gitmektedir.
Kırım savaşı patlak verdikten sonra Osmanlı Devleti savaş giderlerini karşılamak amacıyla dış borç almıştır. Bu dış borç en çok Galata’da finans çevrelerini şenlendirmiştir. Bu sayede Galata, dünyanın finans merkezlerinden biri haline dönüşüme başlamıştır. 1854 yılında ise Galata borsası kurulmuştur.
Meşhur ‘‘Hava oyunları’’ bu borsada başlamıştır. İlk Osmanlı dış borcu 1854 yılında Sultan Abdülmecid tarafından yayımlanan bir ferman ile resmiyet kazanmıştır. Bu borç ile galata Borsası dünyaya açılmıştır. Londra, Paris, Viyana ve Berlin borsaları kısmen de olsa İstanbul’a taşınmıştır.
İlk borsa binası ‘Havyar Han’dır. Osmanlı’da hava oyunları diye adlandırılan kavram günümüzde türev piyasalar olarak adlandırılmaktadır. Bu hava oyunlarıyla yapılan işlemler sayesinde Galata Borsası kısa zamanda popülerlik kazanmıştır. Yatırımcılar sabahları Havyar Han’da, akşamları ise birahanelerde işlemlere devam ediyorlardı. Bu birahanelerin en meşhuru da Kanun-i Esasiye birahanesidir. 1860’lı yıllarda Galata bankerleri Havyar Han’ın karşısına bir de Komisyon Han kurarak buralarda finans imparatorluklarını kurmuşlardı. Bu bankerler öyle adamları bu hava oyunlarına öyle müptela etmişlerdir ki aralarında vezir, nazır, memur, çiftçi, asker, köylü gibi her tür meslek erbapları tarafından yoğun ilgi görüyorlardı. İmparatorluğun en ücra köşesindeki çiftçisine köylüsüne oduncusuna kadar uzanan güçlü bir ağ kurmuşlardı.
Hava oyunlarını kısa yoldan zengin olmak için kullanan halk bunu kumara çevirmiş varlarını yoklarını konsolite oyunlarında kaybetmeye başlamıştır ve sonucunda birçok insan batmış, tüm servetlerini kaybetmişlerdir. O dönemlerde İstanbul birçok intiharlara ve iflaslara sahne olmuştur.
Hükümet bu tür olayların vuku bulmasıyla birlikte Abdülmecid tarafından çıkarılan kanunla birlikte borsa dışında her türlü Kıymetli evrak alım satımını yasak etmiş olmasına karşın gezici simsarlar bu yasaklara aldırmayıp konsolite olan hava oyunlarına devam etmişler ve memleketi adeta müptela yapmışlardır. Olayı daha iyi anlamak adına hava oyunları nedir bir de ona bakalım.
Vadeli ve türev işlemlerin öncüsü sayılan hava oyunları kavramı 19. yüzyılda yaygın olarak kullanılmıştır. ‘’Havasını almak’’ ‘’hava cıva‘’ söylemleri bu oyunlardan gelmektedir. Türev işlemler spekülatöre minimum sermaye ile kaldıraçlı işlem yapma imkânı tanımaktadır. Spekülatörün yönlendirmesi ile fiyatların ileriki tarihlerde düşeceğine ya da artacağına inanan yatırımcıların ona göre pozisyon almasıdır. Ancak konsolit fiyatının yükselip düşmesi vurgunculara yararken yatırımcıların işine pek yaramaz. Çünkü bu tür oyunlarda birinin kazanıp diğerlerinin kaybetmesi gerekmektedir.
Konsolit nedir?
Osmanlı devletinin iç borçlanma senetlerinin konsolite edilmesi yani ödemelerinin ileri tarihe alınması ve bu tahvillerin yıllık %5 faiz ile Osmanlı imparatorluğu genel borçları adında birleştirilmesidir.
Halk bu tahvillere konsolit adını vermiş ve bu günümüze dek gelmiştir.
Konumuza geri dönecek olursak hava oyunlarını engellemek isteyen hükümet 1862’de ilk adımı atıp yabancı ülke temsilciliklerine/elçiliklerine Galata Borsası’nı düzenleyen bir kanun teklifi göndermiştir. Ancak Galata Borsası’nın resmileşmesi, devlet himayesine girmesi ancak 1873de yayımlanan bir nizamname ile isminin de Dersaadet-i tahviliyat borsası olarak değiştirilmesi ile gerçekleşmiştir.
Anlaşılabileceği üzere sadece devlet tahvilleri işlem görmekteydi. Nitekim o dönemde borsada at koşturabilecek çapta bir şirket yoktu. Dersaadet Tahvilat Borsası içinde bulunmaya yetkili olanlar;
-Mübayaacı (dealer)
-Oyuncu
-Tellal olarak üç sınıfa ayrılır. Hepsi 600 kişiden biraz fazladır.
Mübayaacıların birer tane yardımcısı bulunabilir. Oyuncuların da birer tane uşağı bulunabilir.
Tellalların yardımcısı yoktur çünkü buna ihtiyacı yoktur. Mübayaacıların kendi hesabına alım satım yapması yasaktır bu yüzden bu tür işleri yapan kişiler dışarıdan gelen yatırımcıyla birlikte çalışır. Bu bahsedilen 3 gruptan değilseniz borsaya girmeniz yasaktır. Mübayaacı müşteriden aldığı kapora ile borsaya gider ve her yaptığı konsolit işlem başına 25kuruş komisyon alır. Mübayaacının fark edildiği üzere güvenilir olması şarttır. Mübayaacının kendi ad ve hesabına işlem yapması güya yasaktır ancak o dönemlerde herhangi bir denetim mekanizması olmadığı için kimse işlem görüp görmediğini bilemezdi. Mübayaacı müşterinin ismini kendi özel defterinde tutmaktadır. Kendi kendini denetleyen bir pozisyondan bahsediyoruz. Kulağa biraz saçma geliyor değil mi?
Oyuncular kendileri için konsolit alıp satarlar vazifeleri bundan ibarettir. Tellallar ise Mübayaacının emriyle alıp satarlar yani kendi isimleriyle işlem göremezler. Mübayaacı için alıp satarlar onun ismini vermeye mecburdurlar.
Dersaadet tahvilat borsasında 8 tür işlem vardır . Bunlar;
-Almak
-Satmak
-Setilanc
-Bahşiş
-Duble
-Repor
-Depor
-Arbitraj’dır
Cumhuriyetin Kuruluşu
Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşundan sonra 1929 yılında bazı ciddi düzenlemeler yapılmıştır. Menkul kıymetler ve kambiyo borsaları kanunu çıkarılmıştır. Borsa İstanbul Menkul Kıymetler Borsası adı altında çalışmaya başlamıştır. Atatürk yeni cumhuriyetin ilk şirketlerinden olan İş Bankası’nı doğrudan halka açık kurdurmuştur. Böylece hem halk bankanın kuruluşuna yardımcı olmuş, hem de geleceğine ve karına ortak edilmiştir. Daha sonra da Türkiye’nin para politikasını belirleyen ve paranın deposu olarak bilinen Merkez Bankası da halka açık olarak kurulur. Hisse senetlerinden binlerce vatandaş almıştır. Ancak Atatürk’ün bu çabaları yeterli olmamış. Borsa bir türlü ivme kazanamamış.
Çok partili hayat borsaya çeşitli deneyimler getirmiş. Borsanın kambiyo yetkisi iptal edilmiş, döviz ile ilgili yetkiler Merkez bankasına devredilmiştir. 1960’ların başında çıkarılan hürriyet tahvilleri ve tasarruf bonoları piyasayı canlandırmıştır. Bu bonolar ekonomik sıkıntıların yaşandığı 1970’li yıllar boyunca devam etmiş ve sermaye piyasasını beslemiştir.
1980’lerin başında Sermaye piyasası şirketlerin borçlanma halkın yüksek kazanç duygusuyla hareketlenmiş. Ancak sonu büyük bir hüsran olmuştur. Belki de o günlerde yaşanan facianın büyük ölçüde işlevsel borsanın yokluğundan kaynaklandığını düşünen yetkililer 1983’ten itibaren kolları sıvamıştır. Dönemin başbakanı Turgut Özal 1984’te Menkul Kıymetler Borsaları hakkında Kanun Hükmünde Kararnameyi imzalamıştır. Çalışma heyecanı yüksek ama zorluklar büyüktü. Önce borsayı kuracak ekibi oluşturmak gerekiyordu. Finans çevrelerinin yakinen tanıdığı bir isim ‘‘Muharrem Karslı’’ Ankara’ya çağırıldı, görüşmeler yapıldı ve Karslı İstanbul’a tayin yazısıyla birlikte tayin oldu.
Çalışmalar bir yıl sürdü 26 Aralık 1985’te Türkiye’nin modern anlamdaki borsası İstanbul Menkul Kıymetler Borsası , Cağaloğlu’ndaki tarihi Ziraat Bankasının 3. Ve 4. Katlarına yerleştirildi. Daha sonra Borsa Karaköy’deki Erenhan’a taşınır.
İlk kurulduğunda sadece 19 adet şirket sadece işlem görüyordu. Bu sayı 1996 yılında 228, 2006 yılında 297’ye yükselmiştir. Bu şekilde her geçen yıl kendini geliştiren İMKB 2013 yılında İsmini değiştirerekten yeni ismi Borsa İstanbul olmuştur (BIST).
Birazda İstatistiki veriler verelim;
2013 yılında İsmi Borsa İstanbul olarak değiştirilen BIST’ın 4 adet pazarı bulunmaktadır bunlar; ulusal pazar, ikinci ulusal pazar, yeni ekonomi pazarı ve gözaltı pazarıdır.
2021 yılında işlem gören şirket sayısı 540’a ulaşmıştır .
