Manşet

Bütçe Nedir? Bütçeleme İlkeleri

Yazar:

5 Mayıs 2020

Yazıma başlamadan önce “Bütçe nedir?” sorusunun cevabını kısaca vermenin
daha doğru olacağına inanıyorum. Yazının ilerleyen bölümlerinde ise genel bir
anlatım ile bütçe ve bütçenin özelliklerine daha sonra da bütçeleme ilkelerine değinmeye
çalışacağım.

Bütçe, gelecek dönemler için gelir ve gider tutarlarının hesaplanan
dönemden önce planlanması ve raporlanması sonucu oluşan belgedir. Bütçe
düzenlemek kurum veya kuruluşlar açısından yol gösterici bir öneme
sahiptir. İçerisinde bulundurduğu ilkeler doğrultusunda açık, anlaşılır,
gerçeğe uygun bir biçimde düzenlenir.

5018 Sayılı KAMU MALÎ YÖNETİMİ VE
KONTROL KANUNU’nun Bölüm 1- 3. Maddesine göre de bütçe;

“Belirli bir dönemdeki gelir ve gider tahminleri ile bunların
uygulanmasına ilişkin hususları gösteren ve usulüne uygun olarak yürürlüğe
konulan belgeyi” ifade eder.

BÜTÇENİN ÖZELLİKLERİ

Belirli
bir döneme ait gelir ve gider tahminlerini gösterir.
Sadece
tahmin üzerine gerçekleştirilir.
Kanundur.
Yürürlüğe
girmesi için ilk önce yasama organı tarafından onaylanması gerekir.
Her
bütçe yerine yenisi düzenlenmesi ve gelmesiyle birlikte yürürlükten kalkar.
Sadece
kamusal gelir ve giderleri gösterir. Özel ekonomideki işletmeleri içermez.
Önce
giderler tespit edilir. (Giderlerin Gelirlerden Önceliği İlkesi)
Bütçe
sadece devlet bütçesini ifade eder.

Bütçeden kısaca bahsettikten sonra ise
olabildiğince anlaşılır bir şekilde bütçe ilkelerinden bahsetmeye çalıştım.

BÜTÇE İLKELERİ

Bütçe ilkeleri,
bütçenin;

Hazırlanması
Onaylanması
Uygulanması
Denetlenmesi
aşamalarında dikkate alınması gereken kurallardır.

Bu kurallardan
bahsedecek olursak eğer;

GENELLİK
İLKESİ

Bütün gelir ve giderlerin birbirine karıştırılmaksızın ayrı ayrı belirtilmesi
ilkesidir. Bu ilkenin amacı gelir ve giderlerin birbiri ardına saklanmadan açık
bir şekilde gösterilmesidir. Aynı zamanda bu giderler ve gelirler kendi
içlerinde bir grup oluşturuyor ama genele bakıldığında ise bir bütünü temsil
ediyor sonuç olarak bu durum her şeyi daha net görmemize yardımcı olmaktadır.

Genellik ilkesinin bu özellikleri için bünyesinde bulundurması gereken
usulleri vardır;

Gelir
kalemlerinin giderler tarafından tahsis edilmeden bir havuzda toplanarak
dağıtılması usulü olan âdem-i tahsis
Gelir
ve gider kalemlerinin birbirine eklenmeden toplamının gösterilmesi usulü olan gayrisafi bütçe usulü/ Gayri safi hâsılat yöntemi. Gayri safi hasılat
yönteminden önce ise safi hasılat yöntemi kullanılıyordu bu yöntemde ise gelir
tutarı açıklanmadan önce gider kalemleri gelirlerden karşılanırdı ve ondan
sonra gelirlerde arta kalan kısım açıklanırdı. Bu yöntemde gider ve gelir
birbirinden ayrılmadığı için netlik söz konusu değil.

GENELLİK
İLKESİNİN TÜRKİYE UYGULAMASINDAKİ İSTİSNALARI

Döner sermayeli işletme bütçeleri
Katma bütçeler
Fon uygulamaları

BİRLİK
İLKESİ

Birlik ilkesi için ilk olarak, bu ilkenin gerekçesinin genellik
ilkesinin gerekçesine dayandığını söylemek gerekir.

Birlik ilkesi, gelir ve gider kalemlerinin tek bir bütçe içerisinde toplanmasıdır.
Bunun anlamı da örneğin ülkedeki kamu gelir ve giderlerin tek bir elde tahmin edilmesi,
dengelenmesi ve düzenlenmesi gerektiğidir.

Bu ilke kuruluşların
karşılaştırılması için faydalı olmakta ve kolaylık sağlamaktadır. Bu ilke aynı
zamanda ülke içinde harcama ve gelir kalemlerinin ekonomideki yerini de
görmemize olanak sağlamaktadır.

BİRLİK İLKESİNİN TÜRKİYE UYGULAMASINDAKİ SAPMALARI

Döner Sermayeli İşletme Bütçeleri
Katma Bütçeler
Özerk Bütçeler
Mahalli İdare Bütçeleri

DOĞRULUK
İLKESİ

Bütçede hesaplanan tutarların gerçeği yansıtması ilkesidir. Burada söz
konusu olan durum ne çok pozitif yaklaşıp çok olumlu tahminlerde bulunup ne de
çok kötümser düşünüp gerçek olmayacak şekilde bütçe açığı yaratmaktır, önemli
olan şey bütçe dengesini yakalamak ve gerçeğe en yakın tahminlerde bulunmaktır.

AÇIKLIK VE ANLAŞILIRLIK İLKESİ

Bütçede yer alan gelir gider kalemlerinin gerçeği yansıtacak şekilde
açık ve anlaşılır olması ilkesidir. Bu özellik sadece bütçede sunulan
bilgilerin sadece bu konuda yeterli düzeyde bilgiye sahip olan insanlardan
ziyade vatandaşların da anlamasını kolaylaştırmaktadır. Vatandaşların da
okuyabilmesinden de anlaşılabileceği gibi gizlilik payı olmayıp ulaşmak isteyen
herkes tarafından bilgiler ulaşılabilir olmak zorundadır.

Açıklık ilkesi aynı zamanda vergi yükümlülüğü konusunda da bir ayrıcalık
taşımaktadır. Açıklık ilkesi doğrultusunda vergilerin hangi ilke ve kalemler
doğrultusunda alındığı da açık bir şekilde anlaşılabilmektedir.

TASARRUF İLKESİ

Adından da anlaşılacağı üzere tasarruf ilkesi, gereksiz harcamalardan
olabildiğince kaçınarak giderlerin zorunluluk ve önemlilik sırasına göre
karşılanması ve verimliliği sağlamaya odaklanılmasıdır.

Savunduğu anlayış ise en az harcama ile en fazla hizmetin sağlatılmasına
çalışılmasıdır.

GİDERLERİN GELİRLERDEN ÖNCELİĞİ
İLKESİ

Bu ilkeye göre giderler gelirlerden önce hesaplanıyor çünkü eğer
gelirler önce hesaplanırsa elde olan sınırlı gelirler ile yatırımlar
arttırılamayacaktır dolayısıyla ekonomik gelişmelerden de söz edilemeyecektir.
O yüzden bu ilke az gelişmiş ülkelerde değil gelişmiş ülkelerde
uygulanmaktadır.

ÖNCEDEN İZİN ALMA İLKESİ

Bilindiği üzere bütçe devlet tarafından düzenlenir ve hiçbir bütçe yasama
organının izni olmadan yürürlüğe girememektedir. Önceden izin ilkesinde
anlatılmak istenen de budur. Gelecek dönemler için hazırlanan bütçe tasarısının
yasama organı tarafından o döneme girmeden onaylanmasıdır.

Buradan da anlaşılacağı üzere hiçbir bütçe yasama organından
onaylanmadıkça yürürlüğe giremez. Yani yasama organı izin vermedikçe hiçbir
gelir kaynağından gelir tahsil edilemeyeceği gibi herhangi bir gider de
karşılanamayacaktır. Aynı zamanda yasama organı bu bütçe planlarına onay
verirken toptan değil bölüm ve kalemlere göre ayrı ayrı onay vermektedir.

TAHSİS (ÖDENEK) İLKESİ

Bütçe içerisinde her yıl yapılması
planlanana giderler için ödenek ayrılması ilkesidir. Bu ödenekler yasalar ile
belirlenen amaçlar doğrultusunda ve yasalar ile belirlenen tutarlarda yapılması
gerekmektedir.

Tahsis nitelik itibari ile ve miktar
itibari ile olmak üzere ikiye ayrılır. Nitelik itibari ile tahsiste ödenekler
alanlar açısından saptanır. Miktar itibari ile tahsiste ise hizmet alanı
itibari ile her alana yapılacak olan ödenek ayrımı miktar olarak saptanır.

DENKLİK İLKESİ

Bu ilkeyi anlamak için birkaç terimden bahsetmek gerekecek; görünüşte
denklik, gerçek denklik ve bütçe dengesi. İlk önce kısaca ilkeden bahsedecek olursak
bütçe kalemleri içerisindeki gelir ve giderlerin birbirine denk gelmesidir. Bu
anlayışa göre kamu giderleri normal gelirleri tarafından karşılanmalıdır.
Dolayısıyla burada giderlerin gelirlere eşit olması gerektiği anlaşılmaktadır.
Gelirlerin giderlere eşit olduğu bu noktaya ise bütçe dengesi denir.

Peki ya eşit olmazsa? O zaman da giderlerin gelirlerden fazla olmasına
sebebiyet veren aradaki fark kadar iç borçlanma gerçekleştirilerek gelir gider
kalemleri birbirine eşitlenir işte bu duruma da görünüşte denklik denir.

Bütçe uygulandıktan sonra planlandığı gibi gider gelir kalemleri
birbirine eşit çıkarsa buna da gerçek denklik denir. Bu da doğruluk ilkesine uyulduğu zaman ortaya
çıkabilecek bir durumdur.

YILLIK OLMA (ZAMAN) İLKESİ

Yatırım bütçeleri ve geçici bütçeler haricinde yasama organının gelir
elde etme ve gider yapma izninin bir yıl için yürütme organına vermesidir. Yani
yürütme organına verilen bu durum belirli bir süreyle sınırlandırılmaktadır. Bu
sınırlandırmanın amacı ise belirlenen dönem için daha doğru, gerçeği yansıtan
tahminlerde bulunabilmektir. Ancak her durumun olduğu gibi bu durumun da
istisnası bulunmaktadır. Paragrafın da başında belirttiğimiz bütçelere bakacak
olursak;

Yatırım bütçesi, getirileri bir yıldan daha uzun vadeyi kapsayan
yatırımlar için ayarlanan bütçe.

Geçici bütçe, yıllık normal bütçenin planlanan dönemin başına
yetiştirilememesi durumunda geçici bir süreliğine (bütçe hazırlanana kadar)
yürürlüğe konulan bir bütçedir. Geçici bütçeye başvurmayı sebebiyet veren en
bilindik neden ise yasama organınca bütçenin kabul edilmemesidir.